Жалпы, Наурыз мерекесінің мың жылдық тарихы барын ғалымдар айтуда. Ал 2010 жылы БҰҰ Бас ассамблеясы 21 наурызды «Халықаралық Наурыз күні» деп белгілеуі де бекер емес. Өйткені Бас ассамблея қарарында: «Наурыз мерекесі 3000 жылдан бері Орталық Азия, Балқан түбегі, Қара теңіз аймағы, Кавказ және Таяу Шығыс елдерінде тойланып келеді. Бұл мереке 300 миллионнан астам адамның басын біріктіруде», – деп Наурыз мерекесінің тарихы тереңде жатқанын мойындауда.
UNESCO халықаралық ұйымы болса, 2009 жылы 30 қыркүйекте Наурыз мейрамын «Адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасы тізіміне» қосты.
Осылайша, күн мен түннің теңесуі тұспа-тұс келетін Наурыз мерекесін – Жыл басы ретінде әлемдік деңгейде атап өту дәстүрі қалыптасты.
Ал дала төсін тұлпар тұяғының дүбірі тербеген көшпенділер дәуірінде Ұлы даланың ұлы ұрпақтары Наурыз мерекесін «Ұлыстың ұлы күні» деп ұлықтады. Сондай-ақ бұл мереке Ұлы даланың мекен еткен көшпенділердің басын біріктіруші рөл атқарды. Кеңестік кезеңнің идеологтары мерекенің осы қырынан қатты қорқып, оны ататып өтпеуге бар күштерін салды. Алайда 1920 жылы 20 наурызда еліміздің оңтүстік өңірінен құрылған Түркістан Республикасы советінің орталық атқару комитетінің төрағасы Тұрар Рысқұлов «Наурыз» мерекесіне мемлекеттік мәртебе беретін бұйрыққа қол қойып, солақай саясаттың сойылын соққандарды састырды.
«Түркістан совет республикасы советтерінің Орталық атқару комитетінің осы жылғы 20 наурыздағы қаулысына сәйкес, қаулы етемін: 22 наурыз – «Көктем басы – Наурыз» бүкілхалықтық мерекесі деп саналсын», – делінді құнды құжатта. Қаулы телеграф және телефонмен таратылып, мерекені атап өтуге мекемелер септесуі қажеттігі айтылды. Кейін осы құжатты Жамбыл облыстық архивінен ардагер журналист, мұрағатшы Мақұлбек Рысдәулет тауып алып, жарыққа шығарды.
«Большевиктер еш дәлелсіз Наурызды діни мереке деп санады. 1930-жылдары Қазақстандағы түрлі көтерілістен кейін Наурыз ғана емес, қазақтың бата беру дәстүрі де Совет билігіне қарсылық секілді қабылданды. Архивте «көтерілісшілер әуелі бата жасап, ант қабылдады» дейтін құжаттарды көрдім», – деген жазба қалдырды естілігінде марқұм Мақұлбек Рысдәулет.
Осылайша, Наурыз тұрмыстық деңгеймен ғана шектелді. Дегенмен халықтық мереке 1930-1932 жылдардағы ашаршылыққа дейін тұрақты түрде өтіп тұрған. Тек «наурыз» атауының орнына енді «амал», «қамал» деген сөздер қолданылды. Ашаршылық, репрессия аяқталып, қазақ жеріне жылымық ене басталған шақта оңтүстік аймақтарда «Көп көже» деген атпен ауылдарда наурыз көже беріле бастағанын тарихи мәліметтер растайды.
Билік тарапынан ресми шектеу қойылғанымен, қылышынан қан тамып тұрған Кеңес заманында ұлт зиялылары астыртын болса да әз-Наурызды ел есіне салып тұрды. Айталық, бұл жайлы «Жас Алаш» газетінің атауын қайтарған, басылымның сол кездегі редакторы Уәлихан Қалижан: «Бұрын Совет тұсында Сейдахмет Бердіқұлов бас редактор болып тұрған кезде Наурыз мерекесі қарсаңында газет нөмірі көгілдір түспен шығатын. Оны «көктем нөмірі» деп атағанымен, астарында Наурыз тұратын еді», – деп еске алады.
Артынша, 1985 жылы Кеңес Одағының билік басына Михаил Горбачев келіп, ол бірден «қайта құру» және жариялылық саясатын жариялады. Тоталитарлық режимді іріте бастаған демократиялық процестерді пайдаланған халық Наурыз мейрамын кеңшар-ұжымшар, тіпті қала көлемінде біртіндеп атап өте бастады. Осы тұста Наурызға «мемлекеттік мереке» мәртебесін беру мәселесі күн тәртібіне қайта көтерілді. Бұл іске сол кездегі Қазақстан компартиясы орталық комитетінің хатшысы болып сайланған Өзбекәлі Жәнібеков 1988 жылдың ақпан айында қызу кіріседі. Ол туралы журналист Уәлихан Қалижан өз естелігінде: «Лениншіл жас» газетінің бетінде оқырмандармен «Тікелей телефон» арқылы сұхбат жүргізу дәстүрі бар еді. Соған Мұхтар Шахановты шақырдық. Сонда осы мәселені көтерді. Артынша газетке «Наурыз» мерекесінің қажеттілігі жайында арнайы материал да бердік. Көп ұзамай Орталық комитет хатшысы Өзбекәлі Жәнібеков шақырды. Материалдарымды жинап алып барсам да сескендім, бірақ ол кісі қолдады. Сөйтіп, өзі Қазақстан компартиясының бірінші хатшысы Геннадий Колбинге кірді. Содан кейін Колбин Наурыз мерекесін атап өту туралы хат жазған Мұхтар Шахановты қабылдады», – деп жазады.
Әдебиет зерттеушісі Рахманқұл Бердібай да өз естелігінде 1988 жылы наурыз айының басында Жазушылар одағында үлкен жиын болғанын, сонда «басқа елдерде Наурыз жыл сайын тойланатынын, бізге бұл жақсы дәстүр қашан келетінін» басқосуға қатысып отырған Өзбекәлі Жәнібековтен сұрағанын, ол оны «бірден қолдағанын» айтқан. Осындай қолға алынған ілкімді істердің нәтижесінде Наурыз мерекесі 1988 жылы алғаш рет Алматы қаласы мен Алматы облысының Жамбыл ауданында үлкен халықтық мейрам ретінде аталып өтті. Ал араға бір жыл салып, яғни 1989 жылы Қазақстанның барлық облысында жаппай тойланып, халық шат-шадыман күй кешті. Содан 1991 жылы 15 наурызда, яғни егемендіктің елең-алаң тұсында Наурыздың 22-сі – халықтық мереке «Наурыз мейрамы» болып жарияланды.
Осылайша, Тұрар Рысқұлов мемлекеттік деңгейде тұңғыш рет тойлатқан төл мерекеміз – әз-Наурыз тәуелсіздік жылдары қайта түлеп, өз тұғырына қонды. Жылдан-жылға ұлық мейрамның да мән-маңызы артып келеді. Айталық, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен былтырдан бері «Наурызнама» онкүндігі әзірленіп, соның аясында тағылымға толы іс-шаралар ұйымдастырылуда. Бұл да Ұлыстың ұлы күнінің жаңаша сипат алғанының айқын көрінісі.
Саятхан САТЫЛҒАН,
Жамбыл облысы