Бұл дәстүр сол ескі заманның өзінде-ақ аңызға айналып кеткен. Демек, жыл санау тарихының тамыры тым әріде жатыр. Биыл – жылан жылы. Жылан жылы қазақ халқы үшін жыл қайыру жүйесінің бір бөлігі ғана емес, терең мағыналы кезең боп есептелген. Ендеше осы тақырыппен байланысты дүниелерді қаузап көрсек.
Жылан туралы түркілік түсінік тотемдік санамен де қабысып жатады. Мәселен, «Тұзбасты жылан», «Жылан қабықты жігіт» секілді ертегілер соның дәлелі. Қазақ мифологиясында жылан зұлымдықтың да, қазына, байлықтың да, даналықтың да символы ретінде жүреді. Сондықтан қазақ оны зұлым күш ретінде атын төте атамай «Абақай» деп тергеген. Ер Төстіктің жер астына түсіп Жылан-Бапы ханның еліне баруы, Қорқыттың ажалы жылан кейпінде келуі – жыланның біздің түсінікте о дүниемен байланысы барлығына мысал бола алады. Дегенмен «үйге кірген жыланның басына ақ құю» рәсімі тегін емес. Мифолог ғалым Серікбол Қондыбайдың айтуынша, «Жылан – ілкі төрдің ақиқатын сақтаушы, күзетуші, қорғаушы». Автордың «Арғықазақ мифологиясында»: «Жылан – Нұрдың, оның эманациясы болған Ілкі Төрдің, одан кейінгі төретамдардың «жануарлық» символдарының бірі» деп анықтама беріліпті.
Жылан бейнесінің ұлт мәдениетіндегі орны
Жылан бейнесі, жылан культіне қатысты деректерді біздің аңыз-әпсаналардан көптеп кездестіруге болады. Мәселен, жезқазғандық ғалым Ғұзыхан Ақпанбек ағамыз бір еңбегінде «Жыланнан қорыққан ала жіпті аттамас» деген сөздегі ой-тұжырым сонау Мысыр елінің көне тарихынан елес береді. Перғауындардың билік белгісінің бірі айрықша жасалған таяқ болған. Оның басы жеті орам ала түсті, есілген ала жіп тәрізді. Ала таяқ ерекше қасиеттің және қара қылды қақ жарған әділеттіліктің бейнесі деп танылады. Үстемдік белгісінің екіншісі – перғауынның баскиімінде болатын жыланның мүсіні. Оның «үрей» деп аталғаны мәлім. Қазақ тілінде «үрей» қорқыныш мағынасына ие болған» дей келе: «Мүсін бірден көз тартатындай сымбатты, өте әсем әрі айбарлы, бір қарағанда тірі жылан сияқты әсер етеді. Жыланның мүсінін қымбат металдан жасап, көзінің орнына жарқырауық асыл тас орнатады. Қараған адамның бойын қорқыныш билейді, яғни үрейленеді. Сонымен, «жыланнан қорыққан ала жіпті аттамас» деген құдайдан, әмірші патшадан, перғауыннан қорыққан қылмыс жасамайды, әдептілікті бұзбайды деген сөз деп пайымдауға болады. Яғни, қоғамдағы қабылданған ережелерді, салт-дәстүрді бұзбау, соларға сай әрекет ету керек деген ойды білдіреді» деген қызық ойды меңзейді.
Ал мәдениеттанушы Зира Наурызбай қазақ ертегілерінде жылан қыз, әйел кейпінде көптеп кездесетініне назар аударады. «Қазақ ертегілерінде басты кейіпкердің жылан қызға үйленетіні туралы мотив бар. Кейде бұл әртүрлі халық арасында жиі кездесетін Мелюзина сарыны: кейіпкер әдемі қызға үйленеді, бірақ уақыт өте келе ол оның жылан немесе айдаһар қыз екенін біледі. Әйтеуір, онымен ажырасып кетеді. Сонымен бірге кейіпкер қалыңдығының кім екенін әу бастан білетін қазақ ертегілері де бар. Мысалы, ол жылан-адаммен достасып, онымен бірге жыланның шұңқырына барады және сол жерде досының қарындасымен некеге тұрады. «Ер Төстік» ертегісінде жыландардың патшасы Бапы хан қызын басты кейіпкерге әйелдікке береді. Бірақ ол жерасты әлемінен адамдар әлеміне барар қиын жолда қаза табады. Тағы бір ертегінің мотивіне назар аударайық: хан Алтыншаш есімді әйелге көрмей тұрып-ақ ғашық болады. Ол суда қалқып бара жатқан жарқыраған бір тал алтын шашты көргенде ғашық болады. С. Қондыбай бұл жай ғана бір тал шаш емес, шаш түріндегі жылан деген болжам жасады, яғни Алтыншаш бастапқы кезеңде басында шаштың орнына жыландары бар әйел Медуза Горгона сияқты көрінді. Қазақ фольклорының бұл мотиві, сірә, парсы авторы Гардизи айтқан Ертіс өзенінің әйел-құдайы туралы ортағасырлық қимақ аңызының сарынына байланысты. «Бір күні Шад Ертістің жағасында халқымен бірге тұрғанда: «Шад Сіз мені суда көрдіңіз бе?» деген бір дауыс естілді. Шад судың бетінде қалқып жүрген бір тал шаштан басқа ештеңе көрмеді; ол атын байлап, суға кіріп әлгі бір тал шашты ұстады; сөйтсе, бұл оның әйелі Қатын екен. Ол одан: «Суға қалай құладың?» деп сұрады. Ол: «Өзеннің жағасында тұрғанымда қолтырауын ұстап алды», – деп жауап берді. (Қимақтар бұл өзенді құрметтейді, оған құлдық етеді, оған табынады және «Өзен қимақтардың құдайы» дейді)». Әрине, Ертістегі қолтырауын парсы авторының арқасында «пайда болды», ал түпнұсқада әңгіме су жыланы, айдаһар және т.б. туралы болған шығар. Тарихшы С. Ақынжанов ертегінің бұл үзіндісін былайша түсіндірді: Қасиетті өзенде қалқып жүрген әйелдің шашы, әйел-Қатын және айдаһар-жылан ұғымдарының төменгі дүниедегі тәңірмен ассоциативтік байланысы қимақ-қай тайпасының шығу тегінің генеалогиялық негізіне айналды», – дейді мәдениеттанушы.
Иә, түркілерде, соның ішінде қазақтарда жылан түріндегі үлкен ананың тотемдік культі сақталған. Ол жылан туралы мифологиялық көзқарастардың тұтас кешеніне айналады. Мәдениеттанушы Зира Наурызбайдың айтуынша, бірте-бірте патриархалдық қоғамда жыланның үлкен ана ретіндегі қызметі ұмыт болды. «Жылан/айдаһар барған сайын еркек кіндік бабалар культімен байланысты сипаттарға ие болуда. Солай болғанымен, бастапқы түсінік «бүрісіп қалған» түрде болса да сақталған және оны қалпына келтіру оңай», – дейді ол.
Жылан жайлы не білеміз?
Жалпы, жылан жайлы білгеніміз бір тоғыз болса, білмегеніміз – он тоғыз. Сондықтан қысқаша мәліметтерге де назар аударып қоялық. Ұзындығы 8 сантиметрден 12 метрге дейін жететін жыландардың денесі мүйізді қалқаншалар мен қабыршақтармен жабылған. Жыландардың омыртқа жотасы, иық және жамбас белдеулерінің болмауына байланысты бөлімдерге анық бөлінбеген екен. Қысқа және жуан жыландарда омыртқалардың саны 141 болса, ұзын әрі жіңішке жыландарда 435-ке дейін жететін көрінеді. Жылан терісі жылына 2-4 рет түлейді. Тіршілік ететін ортасына байланысты жыландардың реңі әртүрлі болып өзгеріп отырады. Айыр тілділерде өкпе біреу, ал қуығы болмайды екен. Аталықтарының копулятивтік мүшесі құйрығының түбінде тері астына орналасқан. Жылына бір рет көбейеді. Қарашұбар жыландар мен гюрзалар жұмыртқа салады, ал сұржыландар мен бозша жыландар тірі туып көбейеді. Жеке дара немесе топтанып қыстайды. Мәселен, сұржыландар топ боп жүреді. Топтанып қыстайтын түрлерін халық «ордалы жыландар» деп атайды. Жылан зиянды кеміргіштер, моллюскілер және жәндіктермен қоректеніп, табиғатқа пайда да келтірсе, кейбір түрлерінің терісі әсемдік бұйымдар, еті тамақ жасау үшін бағалы саналады, ал уы медицинада дәрі-дәрмек жасауға қолданылады.
Жалпы, жыланның 3 мыңға жуық түрі белгілі. Олар 12 тұқымдасқа бірігеді. Ең көбі – сарыбас жыландар, олардың 1 500-дей түрі бар. Қазақстанда 5 тұқымдасқа жататын соқырлар тұқымдасы, айдаhарлар тұқымдасы, сарыбас жыландар тәрізділер, сұржыландар, бозша жыландардың 18 түрі белгілі. Орталық Азия елдерінде улы жыландардан кобра, гюрза, эфа, Қазақстанда дала (тамғалы) сұржыланы, кәдімгі сұржылан, бозша жылан немесе қалқантұмсық жылан, оқ жылан кездеседі. Улы жыландардың көпшілігі адамға қарсы шабуыл жасамайды. Жыландардын терісі, еті, уы үшін көп аулау, сондай-ақ бейберекет өлтіру, олардың көптеген түрінің азаюына, таралған аймағынан тарылуына соқтыруда. Осыған орай олардың 26 түрі мен түр тармағы Халықаралық табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына», ал Қазақстандағы 4 түрі ұлттық «Қызыл кітапқа» (1996) енгізілген. Жыландардың дені құрлықта, әдетте қалың шөп өскен жерлерде, ағаш басында, шөлді аймақтарда, кейбір түрлері тұщы сулар мен теңіз-мұхиттарда тіршілік етеді. Түрлерге байланысты жыландар 4 жылдан 30 жылға дейін өмір сүреді.
Түйін:
Байқауымызша, әлем мифтерінде де жылан образы дәл осындай екі түрлі мәнге ие. Бірде культ, тотем ретінде бейнеленіп, медицинаның (әлемдік), байлықтың (түрік дүниетанымы) символы болса, ежелгі өркениеттердің көбінде саяси-әлеуметтік ахуалдың, діни биліктің қасиетті белгісі, жоғарғы күш иесі ретінде сипатталады.
Ал біздің түрік халықтарында одан бір ерекшелігі бар. Ол – ең жауыз деген жыланның да тілін тауып, онымен тең тұрып, ортақ келісімге келу. Немесе жерасты жыландар еліне саяхат жасап, олардың түп-тұқиянын танып, білуді айтуға болады. Қазақ халқы үйге жылан енсе, оны өлтіріп тастамаған. Керісінше, құт келді деп жақсыға жорып, ырымдап, басына ақ құйған. Біздің қазақ даласында жыланның киелі екені белгілі. Жылан – аруақ деген сенім бар. Кейбір адамға рух жылан бейнесінде көрінеді. Оған дұрыс жолды меңзейді. Күні бүгінге дейін ел арасында жыланға деген құрмет ерекше. Ал кезінде жыланның тілін біліп, олармен сөйлескен әулиелер бертінге дейін өмір сүрген. Оларды «Тарымшылар» деп атаған. Бұл енді өзге мақаланың жүгі болмақ.
Наурызбек САРША