Қазіргі уақытта НАТО-ға 31 ел мүше
НАТО-ның қанша әскері бар? Олар қандай жағдайда жұмылдырылады? Одақ кімнен қорғану үшін құрылған? Sarbaz.kz тілшісі осы сауалдарға жауап іздеп көрді.
ҰЙЫМНЫҢ ҚҰРЫЛУ ТАРИХЫ
Солтүстік Атлантикалық Шарт Ұйымы – Еуропаның көптеген елдерін және Түркия мен АҚШ-ты, Канаданы біріктіретін әскери-саяси блок. Еуропаны Кеңес Одағының экспансия қаупінен қорғау мақсатында 1949 жылы 4 сәуірде АҚШ-та құрылған. Сол кезде НАТО-ға мүше мемлекеттер 12 ел болды. Олар: АҚШ, Канада, Исландия, Ұлыбритания, Франция, Бельгия, Нидерланд, Люксембург, Норвегия, Дания, Италия және Португалия. Бұл одақтас елдер өздерінің мүдделерін, қауіпсіздігін сыртқы күштерден бірігіп қорғайды.
Қазіргі уақытта НАТО-ға 31 ел мүше. Биылғы 4 сәуірде қосылған соңғы мүше мемлекет – Финляндия. Қазіргі уақытта НАТО Босния мен Герцеговинаны мойындайды, ол 2018 жылдың желтоқсанында НАТО-ға, Грузияға, Украинаға және Швецияға мүшелікке үміткер ретінде мүшелік жоспарын алды. Сондай-ақ 19 басқа мемлекет бейбітшілік үшін НАТО-ның серіктестік бағдарламасына, тағы 15 ел институттандырылған диалог бағдарламаларына қатысады. 2020 жылы НАТО-ның барлық мүшелерінің жиынтық әскери шығындары жалпы әлемдік көлемнің 57 пайыздан астамын құрады. Ұйым мүшелері олардың мақсаты 2024 жылға дейін ЖІӨ-нің кемінде 2% - мақсатты қорғаныс шығындарына қол жеткізу деп келісті.
1948 жылы наурызда Бельгия, Ұлыбритания, Люксембург, Нидерланд және Франция арасында Брюссель келісімі жасалды. Ол кейінірек «Батыс Еуропалық Одақтың» (WEU) негізін қалады. Сонымен қатар АҚШ, Канада және Ұлыбритания арасында олардың өркениеттік бірлігіне негіз болатын одақ құру туралы құпия келіссөздер жүргізілді. Көп ұзамай Еуропа елдерінің АҚШ пен Канадамен біртұтас одақ құру туралы келіссөздері басталды.
Осы келіссөздердің барлығы 1949 жылы 4 сәуірде 12 елдің (Бельгия, Ұлыбритания, Дания, Исландия, Италия, Канада, Люксембург, Нидерланд, Норвегия, Португалия, АҚШ, Франция) өкілдерінің Солтүстік Атлантикалық шартқа қол қоюымен аяқталды. Шарт Ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құрды. Барлық тараптар шабуыл жасалатын шарттың кез келген қатысушысын ұжымдық қорғауға міндеттенді. Елдер арасындағы келісім ратификацияланғаннан кейін 1949 жылы 24 тамызда күшіне енді.
НАТО Парламенттік Ассамблеясы НАТО-ға мүше елдердің заң шығарушыларының қауіпсіздік мәселелерін талқылау алаңы ретінде жұмыс істейді.
НАТО-НЫҢ ҚАНША ӘСКЕРІ БАР
2007 жылы НАТО елдерінің Қарулы Күштерінде барлығы 5 миллионнан аса әскери қызметші болды, оның ішінде Еуропада – шамамен 3,2 млн. 2010 жылы НАТО елдерінің Қарулы Күштерінде шамамен 3,8 млн әскер болды. Кейбір дереккөзге сүйенсек, қазіргі уақытта НАТО әскерінің саны 4 миллионнан асады. Соның ішінде сан жағынан басым әрі қару-жарақ жағынан да ең ықпалды болып АҚШ Қарулы күштері саналады.
2002 жылы НАТО өзінің әскери құрылымын ауқымды реформалауды бастады. Осы реформа барысында НАТО штабтарының жалпы саны 20-дан 11-ге дейін қысқарды.
Одақтық қолбасшылық аясында Еуропада екі аймақтық қолбасшылық жұмыс істейді. Олар – Солтүстік Еуропаның одақтас күштері және Еуропаның оңтүстігіндегі одақтас күштер.
Солтүстік Еуропаның одақтас күштері – Бельгия, Ұлыбритания, Германия, Дания, Люксембург, Нидерланд, Норвегия, Польша және Чехия. Штаб-пәтері орналасқан Брунсум, Нидерланд (1993 жылға дейін «Солтүстік армия тобы» деп аталды). Еуропаның оңтүстігіндегі одақтас күштер – Венгрия, Грекия, Италия, Испания және Түркия. Штаб-пәтері Италияның Неаполь қаласында орналасқан.
Атлантикадағы жоғарғы қолбасшылық бес штабтан тұрады. Олар: Шығыс Атлантика, Батыс Атлантика, Оңтүстік Атлантика, Соққы флоты, Суасты кемелерінің одақтас қолбасшылығы.
НАТО-ның ресми тілдері – ағылшын және француз.
Еуропадағы НАТО қолбасшылығы Монста (Бельгия) орналасқан.
ЖЕДЕЛ ӘРЕКЕТ ЕТУ КҮШТЕРІ
Одақтың жедел әрекет ету күштері НАТО операцияларына жедел қолдау көрсетуге арналған. Бұл күштердің тұжырымдамасы 2002 жылы 22 қарашада НАТО-ның Прагадағы мемлекет басшыларының кездесуі туралы декларациямен мақұлданды. 2003 жылы маусымда Солтүстік Атлантикалық Шарт Ұйымының қорғаныс министрлерімен бекітілді. Олардың алғашқы штабы 2003 жылдың қазан айында Италияда құрылды. Ротация принципіне сәйкес, 2004 жылы Португалияда NRF-2 штабы құрылды.
2014 жылдың 5 қыркүйегінде Ресей Донбасс сепаратистерін қолдай бастағаннан кейін Ньюпорттағы НАТО елдері басшыларының кездесуінде жоғары дайындықтың біріккен жедел тобын құру туралы шешім қабылданды. Бұл күштер шамамен 4000 адамнан құрылды. Ресейдің НАТО-ның кез келген еліне шабуыл жасауы кезінде тез әрекет етуге арналған. Күштердің негізгі базасы мен командалық орталығы Ұлыбританияда орналасады деп жоспарлануда. Ресеймен (Польша, Балтық жағалауы) шекаралас елдердегі бөлшектерді тасымалдаудың және орналастырудың жоспарланған мерзімі 48 сағаттан аспайды.
2022 жылы Ресейдің Украинаға шабуылы кезінде Столтенберг жауынгерлік топтарды бригадалар деңгейіне дейін орналастыра отырып, күштер санын 40 мыңнан 300 мыңға дейін ұлғайту жоспарын мәлімдеді. Бірнеше жоғары дәрежелі еуропалық саясаткер бұл мәлімдемеге таң қалғанын айтты. Альянс елдерінің бірінің Қорғаныс министрлігінің өкілі оның басшыларымен бұл көрсеткіш бойынша алдын ала кеңес алмағанын айтты.
АЛЬЯНС АҚШ-ҚА ТӘУЕЛДІ
Бейресми дерек бойынша Одақ мүшелері қорғанысқа ЖІӨ-нің кемінде 2 пайызын жұмсауы тиіс. Алайда альянстың 25 еуропалық мүшесінің ішінен бұл талапты тек Ұлыбритания, Польша, Грекия және Эстония орындайтын көрінеді. 2013 жылы Одақтың Еуропалық мүшелері бойынша әскери шығындардың орташа көрсеткіші 1,4% құраған. Еуропа елдерінің әскери шығындарының төмендеуі Еуропадағы қаржылық дағдарысқа байланысты әскери бюджеттердің қысқаруы нәтижесінде болды.
2013 жылы АҚШ-тың қорғаныс шығындары ЖІӨ-нің 4,4% құрапты. 1995 жылдан 2013 жылға дейін АҚШ-тың НАТО шығындарындағы үлесі 59 пайыздан 72 пайызға дейін өскен.
2021 жылы НАТО-дағы шығындар 2020 жылмен салыстырғанда 2,7 пайызға өсіп, 1,1 трлн долларды құраған.
Альянстың әр мүшесі қаржылық жағынан айтарлықтай өзгеше үлес қосқанына қарамастан, олардың барлығы бірдей дауыс беруге құқылы. Алайда альянс АҚШ-қа тәуелді. Оның келісімінсіз ешқандай шешім қабылданбайды. Сонымен қатар Альянстың қаржылық салым есебінен қажетті үлес қоспайтын мүшелері де бар.
2014 жылдың сәуірінде НАТО-ның сол кездегі Бас хатшысы А.Расмуссен НАТО-ның еуропалық мүшелерін Ресей-Украина қатынастарының шиеленісуіне реакция ретінде қорғаныс шығындарын арттыруға шақырды.
НАТО-да талдау және ақпараттық қауіпсіздік мақсаты құрылған орталықтар бар. Альянс елдеріндегі осындай орталықтар – 20. Олардың үшеуі Балтық жағалауында орналасқан. Яғни Эстония киберқауіпсіздікпен, Литва энергетикалық қауіпсіздікпен, Латвия стратегиялық коммуникациямен айналысады.
Латвиядағы стратегиялық коммуникация орталығы Ригада орналасқан. Орталық жұмысының бірінші кезектегі бағыттарының бірі – ресейлік интернет-тролльдерге қарсы тұрудың жолдарының бірі болды.
ФРАНЦИЯНЫҢ НАТО-ҒА КІРІП-ШЫҒУЫ
1966 жылы Франция НАТО-ның әскери ұйымынан шығып, саяси құрылымның мүшесі болып қала берді. Мұндай қадам Франция президенті Шарль де Голльдің Францияға отарлық мәселелерді шешуді, өзінің ядролық қаруын құруды, әскери, экономикалық және қаржылық жағынан АҚШ-қа тәуелділіктен арылуды қамтитын ұлы держава мәртебесін қайтару саясатын жүзеге асыру болды. Де Голль НАТО-ны америкалықтардың үстемдігін шектеу және француз позицияларын күшейту мақсатында қайта құруды талап етті, бірақ бұл жоспарды АҚШ пен Ұлыбритания қабылдамады.
Бұған жауап ретінде Де Голль Францияның НАТО-дағы жағдайын елдің саяси және әскери егемендігінің жоғалуы деп атады. Оны қалпына келтіру және тәуелсіз сыртқы саясат жүргізу мақсатында елдің НАТО-ның әскери ұйымынан шығатынын жариялады. Осыған байланысты НАТО-ның штаб-пәтерін Парижден Брюссельге ауыстыруға, содан кейін АҚШ-тың барлық әскери базасын Франция аумағынан шығаруға тура келді. Осыған қарамастан, Франция 1999 жылы НАТО-ның Югославияға қарсы әскери операциясына белсенді қатысты. 2009 жылы ол НАТО-ның барлық құрылымына қайта оралды.
НАТО-НЫҢ КЕҢЕЮ КЕЗЕҢДЕРІ
Грекия мен Түркия НАТО-ға 1952 жылы кірді. Бұл НАТО-ның алғашқы кеңеюі еді. Содан кейін Батыс Германия 1955 жылы НАТО-ға мүше болып қосылды. Бұл НАТО-ның екінші кеңеюі болды.
1954 жылы КСРО НАТО-ға кіруге өтініш берді. Бірақ өтініш қабылданбады.
1974 жылы Грекия ұйымнан шығып, 1981 жылы НАТО-ға қайта кірді.
1982 жылы НАТО құрамына Испания қосылды. Бұл НАТО-ның үшінші кеңеюі болды. Германияның бірігуімен Альянс аумағы бұрынғы ГДР аумағын (қазір ГФР бөлігі ретінде) қамтыды. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін, 1999 жылы НАТО-ға Венгрия, Польша және Чехия, 2004 жылы Болгария, Латвия, Литва, Румыния, Словакия, Словения және Эстония, 2009 жылы НАТО құрамына Хорватия мен Албания кірді.
ФИНЛЯНДИЯНЫҢ ҚОСЫЛУЫ
Ал 2023 жылы ұйым құрамына Финляндия қосылды.
2022 жылдың 5 шілдесінде НАТО-ның штаб-пәтерінде Финляндия мен Швецияның сыртқы істер министрлері НАТО-ға мүше 30 елдің елшілері осы екі мемлекеттің одаққа кіруі туралы хаттамаларға қол қойды. Енді НАТО-ның барлық мүшесінің парламенттері альянсқа қосылу туралы хаттамаларды ратификациялауы керек.
2022 жылдың 4 тамызында АҚШ Сенаты Финляндия мен Швецияның НАТО-ға қосылуы жөнінде хаттамаларды ратификациялау туралы қарарды мақұлдады. Осылайша, Америка Құрама Штаттарының заң шығарушы органдары Солтүстік Атлантикалық Альянсты кеңейту туралы құжаттарды ратификациялаған 20-дан аса елдің тізіміне енді.
2022 жылдың 9 тамызында АҚШ президенті Джо Байден Швеция мен Финляндияның НАТО-ға қосылуы туралы хаттамаларға қол қойды. Америка мемлекетінің басшысы Вашингтонда Скандинавия елдерінің Солтүстік Атлантикалық альянсқа кіруіне қатысты келісімдерді ратификациялау туралы құжаттарға қол қойды. Байден НАТО-ның басқа елдерін Швеция мен Финляндияның мүшелігін мүмкіндігінше тезірек мақұлдауға шақырды.
НАТО бірқатар Еуропа және Азия мемлекеттерімен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойды. Осы елдермен өзара іс-қимыл бағдарламасы «бейбітшілік үшін серіктестік» деп аталады. Бағдарламаға қатысушылар: Қазақстан, Аустрия, Әзербайжан, Армения, Беларусь, Босния және Герцеговина, Грузия, Ирландия, Қырғызстан, Мальта, Молдавия, Ресей, Сербия, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан, Украина, Финляндия, Швейцария, Швеция.
5-БАПТЫҢ ТАЛАБЫ НЕ?
НАТО 1949 жылы қол қойылған Солтүстік Атлантикалық келісімді орындайды. Шарттың негізгі бабы – 5-бап. Ол НАТО-ға мүше елдерден қарулы шабуылға ұшыраған кез келген мүше мемлекетке көмекке келуді талап етеді. Мүше мемлекеттерден қарулы шабуылға ұшыраған кез келген мүше мемлекетке көмекке келуді талап ететін Солтүстік Атлантикалық Келісімнің 5-бабы 2001 жылы 11 қыркүйектегі АҚШ-қа қарсы террористік актіге жауап ретінде алғаш рет қолданылды.
Солтүстік Атлантикалық шартқа сәйкес НАТО Солтүстік Атлантика аймағында тұрақтылықты нығайту және әл-ауқатты арттыру мақсатын қояды. Қатысушы елдер ұжымдық қорғаныс құру және бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау мақсатында күш біріктірді.
НАТО-ның 2010 жылғы белсенді қатысу, қазіргі заманғы қорғаныс стратегиялық тұжырымдамасы НАТО-ның ең маңызды үш міндетін ұсынады. Олар – ұжымдық қорғаныс, дағдарысты реттеу және ынтымақтастық негізіндегі қауіпсіздік.
НАТО-ның 2009-2014 жылдардағы Бас хатшысы Андерс Фог Расмуссеннің айтуынша, ұйым Еуропаны Кеңес Одағының шапқыншылығынан қорғау үшін құрылған. 2015 жылдың ортасына қарай НАТО-ның негізгі міндетіне өзгерту енгізілген. Яғни КСРО агрессиясының орнына Ресей Федерациясының күтпеген шабуылы негізгі қауіп ретінде қарастырылады.
2016 жылғы шілдеде өткен Одақ саммитінде Ресей НАТО үшін қауіпсіздіктің негізгі қатері ретінде танылып, ол ресми түрде НАТО-ның жаңа миссиясы болып жарияланды.
2022 жылдың маусымында Мадрид саммитінде НАТО құрылымдары Ресейдің кез келген агрессиясын тежеу туралы жаңа тұжырымдамасын жазды.
НАТО ҮШІН ИСЛАНДИЯНЫҢ ОРНЫ ҚАНДАЙ?
Қырғи қабақ соғыс кезінде Исландияның ұйымға мүше болу мәселесі 1949 жылғы наразылық акцияларынан бастап бірнеше рет көтерілді.
1970 жылдардың басында Кеңес Одағы елдің НАТО-дан шығуына және оның бейтарап блоктан тыс мәртебесіне қол жеткізу әрекеттерін күшейтті. Өйткені ол Солтүстік Атлантикадағы АҚШ пен Ұлыбритания флоттары мен авиациясы үшін стратегиялық маңызды тірек және транзиттік хаб болды. Мұнда кемелер тұрағы мен әртүрлі әскери мүліктерді шамадан тыс жүктеуден басқа, кемелерді жөндеу, автотұрақ және транзиттік хаб ретінде қарастырылды.
Стратегиялық авиацияға жанармай құю және басқа да көптеген көлік-логистикалық операциялар орындалды. Сонымен қатар Атлант мұхитындағы Кеңес флотының суасты күштерінің әрекеттерін барлау және бақылау станциялары бар. Америкалық контингенттің бірнеше мың әскери қызметкерлерінің аралда болуын жалғастыру үшін дәлел өте қарапайым болды. Альянс басшылығының айтуынша, егер америкалық әскерлер Исландиядан кетсе, онда Кеңес Одағы оны басып алу ықтималдылығы болды.
Кейбір мәлімет бойынша КСРО Әскери-теңіз күштерінде осындай операцияларды жүргізу үшін ірі теңіз күштері болған. НАТО басшылығының алаңдаушылығы КСРО мен Исландия арасында сауда туралы келісімге қол қойылғаннан кейін және Исландия Үкіметі Ұлыбританияға балық аулау аймақтарын бөлу туралы талап қоя бастағаннан кейін күшейе түсті. 1973 жылы НАТО-ның Брюссельдегі желтоқсан саммиті барысында Альянсқа қатысушы елдердің қорғаныс министрлері Исландияның НАТО құрамынан шығуына жол бермеу және келіспеушіліктер немесе төтенше жағдайлар туындаған жағдайда осы шешімді мәжбүрлеп орындауды қамтамасыз ету туралы бірлескен меморандумға қол қойды.
Жағдайдың ауырлығы ірі авиатасымалдаушы Аралмен авиациялық байланыстың тоқтатылуынан көрінді. Америкалық азаматтық авиация Кеңесі 1971 және 1973 жылдары Pan American World Airways авиакомпаниясының Рейкьявик пен Хельсинки арасындағы азаматтық әуе қатынасын тоқтата тұру туралы өтініштерін дәйекті түрде қанағаттандырды. Алдымен 1972 жылдың 15 қазанынан 1973 жылдың 17 мамырына дейін, содан кейін 1973 жылдың қазанынан 1974 жылдың мамырына дейін Исландиямен әуе қатынасын уақытша тоқтатуға шешім қабылдады.
Айта кетсек, 2003 жылдан бастап Қазақстан аумағында халықаралық бітімгершілік жаттығулар үнемі өткізіліп тұрады. Оған НАТО-ға мүше елдер мен ТМД елдерінің (Ресейсіз) әскери контингенттері қатысады.
