Әзербайжан – оңтүстік Кавказдағы жетекші ел, әскери бюджеті 2,5 млрд доллардан асады
Әзербайжанның әскери әлеуеті қандай? Сарбаздарының саны қанша? Қандай қару-жарағы бар? Қарабақтағы қақтығыста қарулы күштерінің қауқары қандай болды? Бауырлас Түркия мен Әзербайжанның әскери саладағы байланысы қандай? Sarbaz.kz тілшісі осы және өзге де сауалдарға тоқталып өтті.
Украина мен Ресей арасындағы қақтығыс және НАТО-да дайындалған Украина Қарулы күштерінің сәтті қорғаныс стратегиясы Әзербайжанның кеңестік мұрадан арылуға деген ұмтылысын күшейткен тәрізді.
Әзербайжан – оңтүстік Кавказдағы жетекші ел. Ресми дереккөзге сүйенсек, Әзербайжанның жылдық әскери бюджеті 2,5 млрд доллардан асады. Қарулы күштері заманауи оқ-дәрілермен жабдықталған және НАТО стандарты бойынша оқытылған соңғы технологияларға негізделген жауынгерлік машиналармен қамтылған. Сонымен қатар Әзербайжан Қарулы күштерінің Қарабақ соғысында көрсеткен мүмкіндіктері оның посткеңестік кеңістіктегі ең қуатты және жауынгерлік қабілетті әскерлердің бірі екенін растайды.
Әзербайжанның Қарабақта жеңіске жетуіне жол ашқан басты фактор, сөзсіз, оның Армениядан әскери артықшылығы болды. Нақты сандармен айтқанда, бұл артықшылық екі елдің әскери күші мен олардың қару-жарақ жүйелерін салыстыру кезінде айқын көрінеді. Мысалы, америкалық Global Fire power зерттеу ұйымының қазіргі әскери күш индексінде Әзербайжан 64-орында, ал Армения 111-орында тұр. Нақтырақ айтқанда, 2020 жылдың 27 қыркүйегінде Қарабақ операциясы басталған кезде Арменияның 45 мың әскери қызметшісіне қарсы Әзербайжанның 67 мың белсенді әскери қызметшісі шайқасқан.
Armed Forces платформасының мәліметтері бойынша, Әзербайжанның жылдық әскери бюджеті 2,5 миллиард долларды, ал Арменияның әскери бюджеті 500 миллион долларды құрайды. Операция басталған кезде бұл шығындардың нақты нәтижесі ретінде Құрлық әскерлерінің тізімінде 665 танк, 637 мың бронь және Әзербайжанның 740 артиллериялық жүйесі болған. Бұл – 529 танк, мыңдаған бронь және Арменияның 293 артиллериялық жүйесімен салыстырғанда едәуір көп.
Сандар көрсеткендей, Әзербайжан операция басталған кезде әскери басымдыққа ие болды. Сонымен қатар Әзербайжан армиясы операция нәтижесінде Арменияға тиесілі 5 миллиард долларға жуық қаруды жойғанын мәлім етті.
1918 жылы 28 мамырда Әзербайжанда Османлы офицерлерінің қатысуымен декоммунизация құрған армия бүгінде Түрік Қарулы күштерімен ынтымақтастықтың арқасында аймақтағы ең күшті армиялардың біріне айналды.
2020 жылдың қыркүйек-қараша айларында болған Қарабақтағы 44 күндік соғыста өзінің күшін көрсеткен Әзербайжан армиясы өз территориясын қорғай алғандығын ел жұртшылығы мақтанышпен атап өтті.
Әзербайжан армиясы Үкіметтің 1918 жылғы 26 маусымдағы қаулысымен патшалық Ресей армиясында қызмет еткен Әзербайжан офицерлерімен құрылған.
Әзербайжан республикасы 1920 жылы 28 сәуірде Кеңес Армиясының еліне басып кіруімен аяқталып, ұлттық армия таратылған. 1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Әзербайжан қайтадан тәуелсіздік алып, армиясы қалпына келтірілді.
Әзербайжанды мойындаған алғашқы ел Түркия болды. Барлық салалар сияқты Түркия Әзербайжанға әскери жағынан да қолдау көрсетті. 1992 жылдан бастап екі ел арасында 100-ге жуық декоммунизация келісімі мен әскери тақырыпқа қатысты хаттамаларға қол қойылды.
Келісімдерге сәйкес, Түркия Әзербайжанға қорғаныс өнеркәсібін дамытуға, әскери мамандар даярлауға көмек көрсетті. Түркияның әскери мектептерінде көптеген әзербайжандықтар білім алды. Ал Әзербайжан әскери мектебі Түркияның қосқан үлесінің арқасында НАТО стандарттары бойынша оқу орнына айналды.
Екі ел 2013 жылы қол қойылған меморандумға сәйкес, жыл сайын бірлескен атыс жаттығуларын өткізе бастады. Екіжақты жаттығулардан басқа Грузия мен Пәкістанның қатысуымен үшжақты жаттығулар да өткізілді.
Екі елдің әскери-әуе күштері арасындағы ынтымақтастық жыл сайынғы «Бүркіт ТүрӘз» және «Сұңқар ТүрӘз» жаттығуларымен күшейтілді.
Бұл процесте Түркия мен Әзербайжан қорғаныс өнеркәсібі саласындағы ынтымақтастық дамыды. Негізінен ресейлік қару-жарақ пен әскери техникасы бар Әзербайжан өзінің жауынгерлік күшін түрік қорғаныс және өнеркәсіптік компаниялары шығарған қару-жарақ пен оқ-дәрілер арқылы арттырды.
Әзербайжан армиясы 2020 жылдың 27 қыркүйегінде бастаған операция барысында көптеген оқу-жаттығу жылдарында жинақталған тәжірибені нақты соғыста қолданды.
Әзербайжан армиясы 44 күндік шайқаста 5 қала орталығын, 4 қаланы және 286 ауылды босатты. Осыдан кейін Армения жеңілісті мойындады. Шайқас кезінде Әзербайжанның 2 900-ден аса жауынгері шейіт болды.
Қарабақ соғысынан кейін Әзербайжан армиясын қайта құру басталып, командалық бригадалар құрылды.
Көгілдір берет командосы. Олардың көпшілігі Түркияда кез келген жағдайда қызмет етуге жарамды стандарттар бойынша дайындалған.
Қысқа уақыт ішінде командалық жасақтар армян-әзербайжан шекарасындағы барлық стратегиялық биіктіктер мен үстем пунктерге бақылау орнатты.
Әзербайжан қарулы күштері жаңа оқыту доктринасы, жаңа қару-жарақ жүйелері және арнайы бөлімшелердің көбеюі арқылы реформалауды жалғастыруда. Бұл процестердің барлығы, әрине, Түркияның белсенді қолдауымен жүргізілуде.
Жалпы, екі ел арасындағы қатынастардың тарихы өте тереңде. Бірақ Анадолы мен Әзербайжан түркі халықтары арасындағы әскери ынтымақтастықтың маңызды мысалдарының ішінде 1918 жылы 15 қыркүйектегі Бакудің азат етілуін ерекше атап өтуге болады. Алайда 1920 жылдан 1991 жылға дейін созылған кеңестік оккупация кезеңінде Әзербайжанның Түркиямен әскери қарым-қатынасы едәуір алшақтады. Дегенмен Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Түркия КСРО-ға оралғысы келмейтін немесе орала алмайтын Әзербайжан содырларының едәуір бөлігі үшін екінші Отан болғанын атап өткен жөн.
1991 жылы Әзербайжан тәуелсіздігі декоммунизацияланғаннан кейін және Түркия осы тәуелсіздікті мойындаған алғашқы мемлекет болғаннан кейін, екі ел арасындағы барлық салалармен қатар, әскери саладағы жаңа дәуір басталды. Тәуелсіздік алғаннан кейін Әзербайжан мен Түркия арасындағы ресми қатынастар 1991 жылы 9 қарашада Түркия Әзербайжанды мойындаған кезде орнатылды.
1991 жылы Әзербайжан декоммунизациясынан 18 жыл өткен соң, екі ел арасындағы әскери ынтымақтастықты кеңейтетін келісімге қол қойылды. 2010 жылдың 16 тамызында Бакуде Түркиямен жасалған «Стратегиялық серіктестік және өзара көмек туралы келісімде» екі елдің аумақтық тұтастығын сақтау қажет болған жағдайда ынтымақтасатыны жайлы жазылған.
«Тараптардың біріне үшінші ел немесе елдер тобы қарулы шабуыл жасағанда немесе әскери күш көрсеткенде, Тараптар БҰҰ Жарғысының 51-бөлімімен келіседі. Олар БҰҰ-ның Адам құқықтары туралы Конвенциясының II бабына сәйкес танылған жеке немесе бірлескен Заңды қорғау құқығын іске асыру үшін олардың әскери мүмкіндіктерін пайдалануды, қолда бар мүмкіндіктер шеңберінде барлық қажетті шараларды қабылдау мақсатында бір-біріне өзара көмек көрсетуге уағдаласты. Бұл көмектің форматы мен көлемін Тараптар шұғыл түрде айқындайтын болады» делінген келісімде.
Екі бауырлас елдің әскерлері арасындағы ынтымақтастықты жоғары деңгейге көтеру әлі де қарқынды түрде жалғасуда. Түрік әскери-теңіз күштері мен Әскери әуе күштері пайдаланатын жергілікті басқару жүйелері мен ақпараттарды Әзербайжан әскери күштерімен біріктіру жұмысы қазіргі таңда белгілі бір деңгейде басталған. Сондай-ақ осы тұрғыда шекара әскерлері қолданатын ескерту және басқару жүйелерін біріктіру де жоспарланып отыр.
Білім беру мен интеграциядан басқа, Түркия мен Әзербайжан арасындағы әскери ынтымақтастық, әсіресе Әзербайжан армиясында түрік қорғаныс өнеркәсібінің өнімдерін пайдалану үрдісі одан әрі жалғасуда. Түркиядан Әзербайжанға 120 шақырым қашықтықтағы «Каплан» баллистикалық зымырандарын ұшыру, АН-300 «Торнадо» көп ұңғылы зымыран тасығышы және 122 мм «Сакария» артиллериялық зымыраны сияқты қару-жарақ жүйелері экспортталады.
Бұдан басқа, Әзербайжанның «Шортан» нысаналы авиациялық жүйесі, «ШАХИНГЕЗ» электро-оптикалық барлау және байқау жүйесі, «САРП» қашықтан басқару пультімен ату жүйесі, «ГАРД» қашықтан басқару пультімен 30 мм ату жүйесі, «ПИТОН тепловизиялық көру жүйесі, ұшқышсыз ұшу аппараттары, Аfos артиллериясының перспективалық бақылау тренажері, мергендік мылтық «БОРА-12», «ОТОКАР» бронетранспортері, Som B1 қанатты зымыраны, Umtas және Omtas орта және ұзақ қашықтықтағы танкке қарсы зымыран кешендері Түркиядан сатып алынған.
Әзербайжан армиясын модернизациялау әскери бюджеттің едәуір өсуін қоса алғанда, 2020 жылдан кейінгі кеңірек әскери экспансия аясында жүзеге асырылуда.
