Ағымдағы жылдың 14 қыркүйегінде Нұрлан Әбдіровтің төрағалығымен пилоттық өңірлерде аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің тікелей сайлауын ұйымдастыру және өткізу мәселелері жөніндегі Орталық сайлау комиссиясының отырысы өтті.
Отырысқа Бас прокуратураның, Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігінің, әділет, ішкі істер, мәдениет және ақпарат министрліктерінің лауазымды тұлғалары мен өкілдері, сондай-ақ саяси партиялар мен бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысты.
Облыстардың, аудандардың және облыстық маңызы бар қалалардың аумақтық сайлау комиссияларының төрағалары мен мүшелері отырысқа бейнеконференция режимінде қатысты.
Отырыстың трансляциясы сурдоаударманы қамтамасыз ете отырып, ОСК және Youtube интернет-ресурсында өтті.
Отырысты аша отырып, Нұрлан Әбдіров Мемлекет басшысының аудандар мен облыстық маңызы бар қалаларының әкімдерін тікелей сайлау өткізу туралы бастамасы мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыруға және азаматтардың жергілікті атқарушы билік деңгейінде шешімдер қабылдауға тікелей қатысуын кеңейтуге бағытталған саяси реформалар процесінің маңызды кезеңі болып табылатынын атап өтті.
Осы сайлауды өткізу үшін қажетті құқықтық база өткен жылы қалыптасты.
Өкілеттіктерге сәйкес 17 облыстың мәслихаттары пилоттық режимде сайлау өткізу үшін 45 аудан мен облыстық маңызы бар қалалардың тізбесін бекітті, сондай-ақ олардың күнін - 5 қарашаға белгіледі.
Отырыстың бірінші мәселесі бойынша сайлауды дайындау және өткізу және сайлау құжаттарының нысандарын белгілеу жөніндегі негізгі іс-шаралардың үлгілік күнтізбелік жоспарын бекіту туралы ОСК төрағасының орынбасары Константин Петров баяндама жасады.
Сайлау туралы Конституциялық заңның 113-1-бабына сәйкес сайлауды тағайындауға пилоттық өңірлердің тізбесін және аудан, облыстық маңызы бар қала әкімін сайлауды өткізу күнін белгілеу туралы мәслихаттың шешімі негіз болып табылады.
Аудан, облыстық маңызы бар қала әкімін сайлауды тиісті аумақтық сайлау комиссиясы мәслихаттың шешімімен белгіленген аудан, облыстық маңызы бар қала әкімін сайлауды өткізетін күнге дейін кемінде елу күн бұрын тағайындайды. Сайлау күні туралы хабарлама жергілікті бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланады.
Баяндама аясында Константин Петров сайлау науқанының әр кезеңіне тоқталды.
Осылайша, кандидаттарды ұсыну сайлау тағайындалған күннен кейінгі күннен басталады және сайлау өткізілетін күнге отыз күн қалғанда жергілікті уақытпен сағат он сегізде аяқталады.
Егер ұсыну мерзімі аяқталған күнге әкімге екіден аз кандидат ұсынылса, онда тиісті аумақтық сайлау комиссиясы кандидаттарды ұсыну мерзімін үш күннен аспайтын мерзімге ұзартады.
Константин Петров үміткерлер келесі жолдармен ұсынылуы мүмкін екенін айтты:
1) өз мүшелері арасынан белгіленген тәртіппен тіркелген саяси партиялармен қамтамасыз етіледі. Бұл ретте саяси партия бір сайлау округінде бір ғана кандидат ұсынуға құқылы;
2) дауыс беруге құқығы бар тиісті сайлау округі сайлаушыларының жалпы санының кемінде 1% қолдауымен өзін-өзі ұсыну жолымен жүзеге асырылады.
Бұл ретте жоғары тұрған әкім ұсынылған кандидаттар болмаған не ұсыну мерзімі аяқталған күнге бір кандидат ұсынылған жағдайда тиісінше екі не бір кандидатты ұсынуға құқылы.
Кандидаттарды тіркеу сайлау комиссиясы барлық қажетті құжаттарды алғаннан кейін басталады және сайлау күніне 25 күн қалғанда жергілікті уақыт бойынша сағат он сегізде аяқталады.
Кандидаттардың сайлау алдындағы үгіті кандидаттарды тіркеу мерзімі аяқталған сәттен басталады, яғни сайлау күніне 25 күн қалғанда және сайлау күніне дейінгі күннің жергілікті уақыты бойынша нөл сағатта аяқталады. Сайлау алдындағы үгітті өткізу Сайлау туралы конституциялық заңмен реттелген.
Сайлау қорытындыларын ауданның (қаланың) аумақтық сайлау комиссиясы үш күн ішінде белгілейді.
Басқа кандидаттармен салыстырғанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көп дауысын жинаған кандидат сайланған әкім болып саналады.
Сондай-ақ, Константин Петров қатысушыларды алдағы сайлау науқаны үшін сайлау құжаттарының нысандарын белгілеу туралы хабардар етті.
Мәселен, Ортсайлаукоммен аудандар, облыстық маңызы бар қалалар әкімдерін сайлау бойынша сайлау құжаттарының 16 нысанын бекітілді.
Сайлау құжаттарының ұсынылған нысандары науқанның нақты кезеңдерінде сайлау комиссияларының сайланбалы рәсімдерін ресімдеу үшін көзделген: ұсыну, тіркеу және қорытындыларды белгілеу.
Күн тәртібінің екінші мәселесі бойынша аудандар, облыстық маңызы бар қалалар әкімдеріне кандидатқа қойылатын талаптар туралы ОСК мүшесі Шавхат Өтемісов баяндама жасады. Ол Конституциялық заңның 113-2-бабына сәйкес мемлекеттік қызмет саласындағы заңнаманың талаптарына сәйкестігін тексеру үшін әкімге кандидат тиісті аумақтық сайлау комиссиясына тізбесі бірлескен Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігі Төрағасының 2021 жылғы 21 маусымдағы № 102 бұйрығымен және Орталық сайлау комиссиясының 2021 жылғы 22 маусымдағы № 4/407 қаулысымен белгіленген құжаттарды ұсынатынын баяндады.
Мәселен, талаптарға сәйкес әкімді тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің халқы жалпыға бірдей, тең, тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы Қазақстан Республикасының 25 жастан кіші емес азаматтары арасынан сайлайды.
Конституцияға сәйкес сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлануға құқығы жоқ.
Конституциялық заңға сәйкес заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген немесе алынбаған соттылығы бар адам, заңда белгіленген тәртіппен сыбайлас жемқорлық қылмыс және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасауда кінәсі бар адамды сот әкімге кандидат бола алмайды.
Ол, сондай-ақ, аудан және облыстық маңызы бар қала әкімі мемлекеттік саяси қызметші болып табылатынын және оған Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 31 желтоқсандағы № 485 Жарлығымен бекітілген жекелеген мемлекеттік саяси лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптарымен белгіленген жұмыс өтілі мен қызмет түрі, білімі бойынша қосымша талаптар қойылатынын атап өтті.
Кандидаттарға қойылатын біліктілік талаптары туралы толығырақ Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасының орынбасары Азамат Жолманов түсіндірді.
Сайлау комиссияларының мүшелерін және сайлау процесінің басқа да қатысушыларын электоралды оқыту туралы үшінші мәселе бойынша ОСК мүшесі Сабила Мұстафина сөз сөйледі.
Ол бүгінгі таңда Электоралды оқыту орталығымен бірлесіп екі республикалық оқыту семинары ұйымдастырылғанын хабарлады. Оқыту мазмұны әкімдер сайлауын өткізу, оларды іс жүзінде қолдану бөлігінде заңнаманың новеллаларын түсіндіруді қамтыды. Сондай-ақ, сайлау құжаттамасын ресімдеу және сайлау процесіне қатысушылармен тиімді коммуникациялар бойынша тренингтер өткізілді.
Аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің сайлауын ұйымдастыру және өткізу мәселелері бойынша құқықтық нормалардың, ақпараттық материалдардың, практикалық ұсынымдардың жиынтығын қамтитын Оқу-әдістемелік кешен әзірленді. Бұл ОӘК сайлауды ұйымдастырушыларға бүкіл сайлау кезеңіне арналған әдістемелік құрал ретінде бағытталған. Ол ОСК сайтында орналастырылған.
Сабила Мұстафинаның айтуынша, оқыту іс-шараларының циклі науқан кезеңінде де жалғасады. Осылайша, ОСК интернет-ресурсы арқылы әкімдер сайлауын ұйымдастыруға және өткізуге тартылған аумақтық және учаскелік сайлау комиссияларының мүшелері үшін Қашықтықтан оқыту және тестілеу ұйымдастырылады, сондай-ақ Электоралдық оқыту орталығының базасында барлық облыстардың және 45 ауданның және облыстық маңызы бар қалалардың аумақтық сайлауком мүшелеріне арналған бірқатар онлайн-семинарлар өтеді.
Дәстүрлі түрде Орталық сайлау комиссиясының Төрағасы мен мүшелерінің сайлау жоспарланған әрбір ауданға және облыстық маңызы бар қалаға инспекциялық сапарлары өткізілетін болады.
Сайлауды ақпараттық сүйемелдеу туралы төртінші мәселе бойынша ОСК мүшесі Анастасия Щегорцова баяндама жасады, ол Конституциялық заңға сәйкес жариялылық пен ашықтық сайлау комиссиялары қызметінің негізі болып табылатынын атап өтті.
Сайлау комиссияларының отырыстары ашық форматта өтеді. Оған кандидаттар, сенім білдірілген адамдар, байқаушылар, бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатыса алады.
Анастасия Щегорцова сайлау заңнамасының ақпараттық жұмысқа байланысты негізгі аспектілерін атап өтті, оның ішінде сайлау комиссиялары барлық мүдделі тұлғалардың өз шешімдерімен еркін танысуы үшін барлық жағдай жасауы тиіс екенін атап өтті.
ОСК мүшесі аумақтық сайлау комиссияларына осы науқанды ақпараттық қамтамасыз етудің, түсіндіру жұмыстарының және дауыс беру күні туралы ақпараттандырудың негізгі аспектілерін жеткізді. Сондай-ақ, сайлау процесіне қатысушылардың ақпарат алуына және аумақтық сайлау комиссияларының интернет-беттерін біркелкі толтыруына ыңғайлы болу мақсатында тиісті бөлімдер мен бөлімшелерді құру, құжаттарды орналастыру және беттерді одан әрі толтыру жөніндегі нақты алгоритмді көрсететін тиісті Нұсқаулық әзірленгенін атап өтті.
ОСК сайтында өңірлердің барлық ақпараты арнайы бөлімде жинақталатын болады. Ертеңнен бастап ол пайдаланушылар үшін қол жетімді болады.
Осы мәселе бойынша ОСК Төрағасы аумақтық сайлау комиссияларының төрағаларына сайлау процесінің барлық қатысушыларына сайлау туралы ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етуді және осы бағыттағы жұмысты өзінің жеке бақылауына алуды тапсырды. Сондай-ақ, Нұрлан Әбдіров Мәдениет және ақпарат министрлігіндегі әріптестердің назарын сайлау науқанын уақтылы және толық ақпараттық сүйемелдеуді қамтамасыз етуге аударды.
Аудандар, облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің сайлауын пилоттық режимде дайындау және өткізу кезеңінде жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау туралы бесінші мәселе бойынша ОСК мүшесі Асылбек Смағұлов сөз сөйледі.
Ол отырысқа қатысушыларға өтініштер мен шағымдарды қарау, қабылдау, тіркеу, қайтару және кері қайтарып алу тәртібі «Сайлау туралы» Конституциялық заңмен және Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекспен реттелетінін еске салды.
Сондай-ақ, ол Конституциялық заң талаптарына сәйкес аумақтық сайлау комиссиялары төмен тұрған аумақтық және учаскелік сайлау комиссияларының қызметіне басшылық жасайтынына, учаскелік сайлау комиссияларының шешімдері мен әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) арыздар мен шағымдарды қарайтынын атады.
Өз кезегінде учаскелік сайлау комиссиялары сайлауды ұйымдастыруды және өткізуді қамтамасыз етеді және дауыс беруді дайындау және ұйымдастыру мәселелері бойынша өтініштер мен шағымдарды қарайды және олар бойынша шешімдер қабылдайды. Осылайша, жеке және заңды тұлғалар жергілікті жерлерде тиісті сайлау комиссияларына жүгінуі керек.
Отырыс барысында ОСК хатшысы Мұхтар Ерман осы сайлауда Халықаралық байқау институты мәселесі бойынша түсініктеме берді.
Атап айтқанда, ол алдыңғы науқандардың тәжірибесіне сүйене отырып, халықаралық байқаушылардың миссиялары тек елдік сайлау науқандарына қызығушылық танытатынын атап өтті. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына сайлауда олар, әдетте, мониторинг жүргізбейді.
Отырысты қорытындылай келе, Нұрлан Әбдіров ОСК және сайлау процесіне тартылған орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың алдында ауқымды міндет тұрғанын - алдағы сайлауды заңнама талаптарына қатаң сәйкес өткізуді қамтамасыз ету қажеттігін атап өтті.
Мұндай сайлау алғаш рет өткізіліп отырғанын ескере отырып, Орталық сайлау комиссиясы тарапынан нормативтік және әдістемелік қолдаудың барлық кешені көрсетілетін болады. Бұл ретте Орталық сайлау комиссиясы алдағы сайлаудың заңдылығын, ашықтығы мен әділдігін қатаң бақылайтын болады.
Аумақтық сайлау комиссияларына жолдаған сөзінде Нұрлан Әбдіров өткен науқандардағыдай әкімдерді сайлау өткізілетінін пилоттық аудандар мен қалаларға инспекциялық сапарлар жүргізілетінін атап өтті.
Ол сондай-ақ сайлауды ұйымдастырушылар жұмысының маңызды басымдықтарының бірі ретінде мүгедектігі бар адамдардың сайлау құқығын қамтамасыз етуге назар аударды. ОСК басшысы сайлаушылардың осы санаты үшін сайлау учаскелерінде дауыс беруге жағдай жасау мәселесін ерекше бақылауда ұстауды тапсырды.
Отырыс қорытындысы бойынша БАҚ өкілдері үшін дәстүрлі брифинг өткізілді, онда ОСК мүшелері журналистерді қызықтырған сұрақтарға жан-жақты жауап берді.